Skulebygda Bø

Med kunnskap skulle bygda byggast

I 1729 blei det halde ting på lensmanssgarden Haugland i Bø. Amtmannen var til stades og la fram planar om skuleetablering. Skulespørsmålet engasjerte allereie då, og sidan har temaet vore sentralt for å forstå utviklinga i Bø. Meir enn nokon annan enkeltfaktor har alle skulane og skuleslaga i bygda ført til stadutvikling og arbeidsplassar, og dei har forma bygda sin identitet.

Norsk skulehistorie blir datert tilbake til 1739 då Kristian VI kom med “Forordning om Skolerne paa Landet i Norge, og hvad Klokkerne og Skoleholderne derfor maa nyde”. Dette var eit påbod om at det skulle etablerast almueskular i heile landet, og det var eit forsøk på å lage ein skule for heile folket. Det blei nok ganske raskt etablert ein skule i Bø, for allereie i 1741 var det strid rundt utgiftene. Prest i Bø på denne tida var Isak Pedersønn Muus, og saman med dei lokale skulehaldarane forfatta han dei fyrste reglane for omgangsskulane i Bø.

I 2022 blei Bø kåra til årets studiestad av studentorganisasjonen. Mange elevar, lærarar, rektorar og studentar har vore markante samfunnsaktørar i Bø, og historia om alle skulane går hand i hand med historia om Bø-samfunnet. Denne artikkelen bygger på sommarutstillinga 2023 og viser nokre glimt av den rikhaldige skulehistoria som finst i bygda.

Først med folkeskulelova av 1959 blei fellesskulen gjennomført i Noreg. Lova var den første felleslova for bygde- og byskulen, noko som innebar like lang skuletid for barn i bygd og by. Skuletida i bygdeskulen blei forlenga med kvardagsskulen som normalordning. Dessutan blei fagkrinsen den same for heile landet og for gutar og jenter. Gutar skulle no lære seg husstell og jenter sløyd, og dei fekk like mange undervisingstimar i matematikk. Etter kvart blei dei geografiske og kjønnsmessige skilja mellom by- og bygdeskulen bygde ned. I 1969 blei 9-årig grunnskule lovfesta og utvida til ti år i 1997 med skulestart for seksåringar.
Bygginga av ein sjølvstendig og ”heilstøypt, harmonisk utvikla nasjon” har stått høgt på den politiske dagsorden i Noreg, og utbygginga av folkeskulen må sjåast i samband med bygginga av det norske nasjonen og demokratiet. Opplysing og folkedanning var føresetnader for demokratisk deltaking og stod i demokratiet og det nasjonale sjølvstendet si teneste. Ved å samle alle norske barn i den felles folkeskulen skulle også sosiale og kulturelle skilje jamnast ut. Såleis gjekk det til at den norske folkeskulen etablerte eit skulefellesskap som femnde vidare enn i noko anna land.

Kva har du lært på skulen i dag?

av Evy Beate Stykket.

I 1739 blei allmueskulen innført, og det var berre to obligatoriske fag dei fyrste 100 åra i skulen: lesing og kristendomskunnskap. Det var dermed berre bruk for religiøse bøker og ABCar, og i eit møte i skulekommisjonen i Bø i 1834 blei det vedtatt å kjøpe følgande bøkar på skulekassas rekning: 6 biblar, 6 nytestament, 6 eksemplar av grunnlova, 30 stk. av Herslebs mindre bibelhistorie, 50 stk av Pontoppidans forklaring, 100 ABC-ar og 100 stk av Luthers katekisme. I 1827 blei innhaldet regulert på nytt, og skriving, rekning og song blei nye fag i skulen. Sidan har fag og innhald jamnleg blitt justert i nye lovverk og læreplanar, heilt til dagens læreplan som blei innført i 2020. Tabell over når ulike fag blei introdusert, henta frå “Norsk lærebokhistorie” av Dagrun Skjelbred et.al.:

Då skulen fyrst blei etablert etter skulelova i 1739, var det vanskeleg å skaffe lærarar. Dei fekk dårleg løn, og var lågt på den sosiale rangstigen, men dei fekk fritak frå militærteneste og trong ikkje betale skatt, så enkelte lot seg lokke av dette. Det var presten som hadde ansvar for utdanne lærarane i bygda. I 1815 kom den danske presten Willum Willumsen til Bø, og han prega både lærar- og skuleutviklinga i bygda. Blant anna laga han ein instruks for læraren på Grauteknapp der han forklarar korleis kvar time skal starte, korleis læraren skal undervise i lesing med ei pedagogisk bokstavkasse med utskorne bokstavar oppi, kor mykje tid som skal settast av til naturfag, historie og geografi, og kor viktig det er at læraren “omgås Børnene med Godhed og Blidhed”. Seinare heldt Willumsen “klokkarskule”, kurs for lærarar, på Grauteknapp. Etter kvart som skulen fekk fleire fag, auka også behovet for lærarutdanning, og i Telemark kom den fyrste lærarskulen i Kviteseid i 1819. Andres Iversen (1794–1882) frå Veirud gjekk på denne skulen rett etter at den starta, og blei dermed den fyrste bøheringen som gjekk lærarskule. Han var også den fyrste læraren på Grauteknapp i 1823.

Frå 1853 til 1880 var det også ei lærarutdanning i Skien der mange Bø-lærarar gjekk. Frå 1890 fekk kvinner innpass i lærarutdanninga, og i Bø blei den fyrste lærarinna tilsett i 1912. Kvinner fekk lågare løn enn mannlege lærarar, så dette lønte seg for kommunen. Lærarstanden i Bø har vore særmerkt med at dei var rekruttert lokalt. Det er tydeleg at yrket var tillokkande for mange, og i enkelte ætter var det bort imot arveleg.

Døme på timefordelingsplan, denne blei vedtatt av skulestyret i Bø i 1950:

Ulike skuleslag

Jønnbu leirskule

av Evy Beate Stykket.

I 1964 fekk Telemark krins av Norges Kristelige Ungdomsforbund ei 14 mål stor tomt på Jønnbu i gåve frå Anne og Olav Raukleiv. Målet var å få bygd eit sportskapell og eit ungdomssenter. Kyrkja sto ferdig i 1969. Det offisielle namnet vart Jønnbu fjellkyrkje og ungdomssenter. I 1973 sto andre byggetrinn med internat og styrarbustad ferdig.

Fram til 1977 blei fjellkyrkja nytta av ulike grupper til leirar og som turmål året igjennom. Kvar sundag var det gudsteneste i regi av gruppene som leigde staden, men dei var også opne for bygdefolk og turgåarar i fjellet. Kring midten av 1970-talet blei det tatt initiativ til å etablere ein fast leirskule på staden. Finn Rønning var styrar ved Jønnbu Fjellkyrkje på denne tida, og han var sentral i arbeidet med å realisere leirskulen.

I 1977 blei Arne Slagsvold tilsett som pedagog, og kona hans, Helbjørg Myhre Slagsvold, fekk samstundes jobben som styrar. Dermed blei Jønnbu ein organisert leirskule med ei pedagogisk ramme, der tanken var å bruke naturen og praktiske oppgåver i opplæringa. Det kommunale skulestyret og skulesjef Martin Tørå var viktige i den tidlege utviklinga av leirskulen, og formelt var den pedagogiske sida av drifta underlagt det kommunale skulestyret.

Innhaldsmesig har Jønnbu leirskule vore opptatt av å fremme opplevingar og sosiale forhold, og dette sitatet frå ein elev kan illustrere kva ein sit att med etter eit opphald: “Tusen takk for at vi fikk oppleve naturen også i dårlig vær.”

Telemark distriktshøgskule / Høgskolen i Telemark / Høgskolen i Søraust-Noreg / Universitetet i Søraust-Noreg

I mai 1970 bestemte Stortinget at det skulle plasserast ein distriktshøgskule i Bø. Vedtaket kom etter fleire år med dragkamp, der spesielt Grenland men også Notodden hadde vore konkurrentar. I 1970 budde det i underkant av 4000 personar i Bø, og distriktshøgskulen blei eit stort løft for ei lita bygd. Folkets hus på Frivoll blei bruka i starten, og nye bygg på same tomta kom etter kvart (dagens ungdomsskule). Kommunen regulerte 18 nye tomter til hus med full husbankfinansiering i Breisås, til tilsette som skulle flytte til bygda. I 1980 var Telemark distriktshøgskule den tredje største distriktshøgskulen i landet, målt i studenttal. Slikt krev plass, og i tillegg til Frivoll leigde TDH seg i ulike periodar inn i andreetasje på Telemarksbanken midt i gata; Samvirkelaget; “Sæterbygget” eigd av Thor Napastaa; “Nye Napastaa” ved Gvarvvegen; Liabygget og i “Tonar forretningsbygg” øvst i gata.

I 1994 sto nytt bygg i Gullbring ferdig, og same året blei TDH del av Høgskulen i Telemark der fellesadministrasjonen for studiestadene Bø, Rauland, Notodden og Porsgrunn skulle ligge i Porsgrunn. I 2015 blei Høgskolen i Telemark fusjonert med Høgskolen i Buskerud og Vestfold, og den nye fusjonerte høgskolen fekk namnet Høgskolen i Søraust-Noreg. I 2018 fekk den fusjonerte høgskulen universitetsstatus og dagens namn: Universitetet i Søraust-Noreg.

**Kjelde: Soga om høgskolen i Bø (2018) av Olav Rovde

Dei siste grendeskulane

av Evy Beate Stykket.

På 1860-talet bygde ein opp faste skulestover over heile Bø. På det meste var det samstundes opp i 11 skular med tilhøyrande krinsar(sjå kart annan stad i utstillinga). Dei grendeskulane som overlevde lengst, var Sanda (til 1999), Eikjabygda (til 1995), Forberg (til 1995), Vatnar (til 1992) og Valen (til 1990).

I 1989 oppnemnte Kommunestyret ei skulestruktur-nemnd. Dette blei starten på fleire år med diskusjon om den framtidige skulestrukturen i bygda. Det var foreldreaksjonar og folkeavrøystingar, og ulike alternativ blei lagt fram, men i desember 1993 blei det vedtatt at Eikjabygda og Forberg skulle leggast ned, elevane på Forberg skulle overførast til Sanda. I tillegg kom diskusjonen om å flytte ungdomsskulen frå Bø skule og opp til Frivoll, ettersom distriktshøgskulen bygde nye lokale i Gullbring-området. I 1997 blussa diskusjonen opp att då Sanda skule også blei foreslått nedlagt, noko som blei realitet i 1999.

Ved å klikke på kartet nedanfor vil du få opp skulekartet i stort format i ei ny fane .

Vidaregåande skule

Det starta med Telemark språk- og realskule

av Gunnar Brekke Amundsen.

Me skal 100 år tilbake i tida. Året er 1923. I eit lite klasserom på Bø folkeskule på Skoghaugen set lærar Ole Nerheim i gang den fyrste timen på Telemark språk- og realskule framom 30 spente elevar. Utanfor høyrer elevane ljomen av spikarslag og rop frå arbeidarar. Berre eit steinkast frå klasserommet blir eit nytt skulebygg reist som skal kome til å stå ferdig på nyåret 1924. Det er her historia om Bø vidaregåande skule startar.

Realskulen i Bø var toårig og førebudde til gymnas. Dette var ein forløpar til dagens treårige ungdomsskule som blei innført på landsbasis tidleg på 1970-talet. Realskulane var utvalsskular der ein måtte bestå ei opptaksprøve i fleire fag for å koma inn.

Historia til Bø vidaregåande skule må sjåast i samband med Telemark språk- og realskule. Tanken bak etableringa av realskulen var å få eit landsgymnas til Bø. Tidleg på 1900-talet låg gymnasa i byane. Mange foreldre på denne tida hadde ikkje råd til å sende borna sine på skule i byen. Ungdom frå landsbygda utgjorde såleis ein liten del av uteksaminasjonane på bygymnasa. Dette var eit sosialt og demokratisk problem. I 1914 oppretta staten difor eigne landsgymnas som var tilpassa bygdeungdom. I Bø håpa ein at Telemark språk- og realskule raskt ville bane veg for etableringa av eit offentleg landsgymnas i bygda, men det skulle gå over 30 år før gymnasdraumen blei realisert.

Eitt av tolv offentlege landsgymnas

av Evy Beate Stykket.

I 1947 blei Telemark gymnas etablert. Skulen blei reist med midlar frå Bø kommune, Telemark fylke og frivillige foreiningar i Telemark. Målet var å få staten til å ta over drifta og gjere skulen til eit offentleg landsgymnas. Undervisninga på Telemark gymnas gjekk føre seg i ei ombygd brakke frå krigen som låg like ved realskulen på Skoghaugen. Forholda i «Gymnasbrakka» var mildt sagt kummerlege med mangel på innlagt vatn, isolasjon og toalettfasilitetar.

I 1954 lukkast det å få staten til å ta over gymnaset. Telemark offentlege landsgymnas var ein realitet. Dette var det siste av i alt 12 landsgymnas i landet. Bygginga av ein ny skule for både statsrealskulen og landsgymnaset tok til same år på ein eigedom kalla Holmen, i dag betre kjent som Gymnasbakken. I 1959 stod eit moderne anlegg ferdig med ein klasseromsfløy (1955), kombinert fest-, gym- og matsal (1957) og internat (1959). I følgje rektor Halvor Dalene hadde ein gått frå å ha «ein av landets dårlegaste skulehus til eitt av dei finaste i landet».

Livet på elevheimen

av Margit Ims.

Skulen flytta opp til nytt skuleanlegg i Gymnasbakken i 1954. Det skulle gå enda nokre år før siste byggjetrinnet med internat stod ferdig. Aukande elevtal frå midten av 1950-åra gjorde det vanskeleg for skulen å skaffe nok hyblar til elevane. Det var ei velferdssak å sikre gode buforhold for elevane ved skulen. Mange av elevane var svært unge og budde langt heimafrå. Elevheim med tilsyn gav tryggleik for elevar som måtte flytte for å gå på skule.

“Hotell Ambassadør”

Internatet var populært, og ein trong etterkvart fleire rom. Med ein avtale med Utanriksdepartementet og Undervisningsdepartementet for å gi skuleplass til elevar med foreldre i utanriksteneste fekk ein reist eit nytt internat i 1967. Det nye internatet blei kalla «Hotell Ambassadør». I dei to elevheimane hadde ein til saman 146 internatplassar, fordelt på 58 enkeltrom og 44 dobbeltrom. Dette bygget blei selt til Telemark distriktshøgskule i 1983, og blei i tida framover nytta som studentheim. Internatdrifta ved Bø vidaregåande skule blei avslutta i 2009.

Bø Handelsskule

av Olav Finstad.

Bø Handelsskule blei etablert i 1958 i regi av Telemark mållag. Skulen blei drive av mållaget med støtte frå Bø kommune i form av fri bruk av skulelokale. Undervisninga fann derfor stad i kommunestyresalen. Drifta elles blei finansiert gjennom skulepengar frå elevane.

Handelsskulen var ei halvårig utdanning som gav godkjent undervisning for å løyse handelsbrev. Dette var eit næringsbrev på kjøpmannshandel som ein i tida 1907 til 1980 måtte ha for å kunne vere innehavar av ei forretning.

Bø Handelskule tok til i september og var ferdig i mars. I desse månadene måtte elevane gjennom obligatoriske fag som bokføring, handelsrekning, handelslære og handelsrett, norsk handelskorrespondanse og kontorarbeid. Som valfag kunne ein velje mellom maskinskriving eller engelsk handelskorrespondanse.

Før hausstudiet i 1961 blei det skrive følgande i ei telemarksavis:

«NY STYRAR VED BØ HANDELSSKULE. Skulen tek til att 1. september. Som tidlegare opplyst kan Bø Handelsskule ta til med nytt kurs 1. september i år etter at ein har vore så heldig å få ein kompetent styrar for skulen. Den nye styraren heiter Magnus Netland og er frå Sørlandet. Han har m.a. vore handelsskulelærar ved Uldals Handelsskole i Stavanger i 5 år og er kjent som ein svært energisk mann. Etter det formannen for Bø Handelsskule, Olav Fundlid, opplyser, har det alt kome fleire søknader til skulen og ein ventar å få fullt kurs».

Bildet nedanfor viser styrar Magnus Netland og dei 34 elevane som gjennomførte utdanninga i skuleåret 1961/62.

Den 24. april 1968 blei det vedteke av Telemark fylke at dei skulle overta drifta av skulen frå 1. august 1969. Dette blei godkjent av Kyrkje og Undervisningsdepartementet i skriv av 6. august 1969. Handelsskulen blei dermed nedlagt og Bø yrkesskule for handel og kontorarbeid starta opp. Yrkesskulen blei frå august 1978 slått saman med Bø gymnas. Frå 1994 blei utdanninga ein del av studieretninga for allmenne, økonomiske og administrative fag.

Utstillinggjenstandar

Bilda nedanfor er av gjenstandar utstilt i sommarutstillinga 2023 ved Bø Museum .